علی مرادخانی و اسماعیل فضلی زاده در یادداشتی به بررسی فیلم های با مضمون واقعه عاشورا پرداختند ...
قیام امام حسین(ع) در سال 61 هجری به عنوان مهمترین انقلاب تاریخ بشریت، زنده ترین و پویاترین منبع برای خلق آثار دراماتیک، حماسی و تراژیک است. به خصوص این که برای همه ما ثابت شده که امام حسین(ع) حقیقتاً یک خورشید هدایتگر است و راه و قیام او سفینه ای نجات بخش می باشد.
به همین دلیل یکی از رسالت های هنرمندان و همچنین دستگاه های رسانه ای کشورمان به خصوص سینما پرداختن به حماسه امام حسین(ع) و یارانش است. این در حالی است که بررسی تولیدات سینمایی ایران گویای آن است که موضوع عاشورا و مفاهیم برآمده از آن هیچگاه به عنوان یک اولویت و دغدغه همیشگی نزد سینماگران ما مطرح نبوده است. در سینمای ایران با این که هرساله ده ها فیلم تولید می شود، تعداد انگشت شمار آثاری یافت می شود که این موضوع را ترسیم کرده باشند که در آن میان نیز تعداد آثاری که در شأن فرهنگ عاشورا باشند، بسیار نادر است.
با وجود گذشت نزدیک به سه دهه از سینمای پس از انقلاب اسلامی و علی رغم ثبت فیلم هایی در راستای سینمای عاشورا، هنوز سینماگران ایرانی نتوانسته اند به لحاظ کمی و کیفی از حماسه کربلا آثار درخشانی پدید آْورند. مروری بر برخی از آثار شاخص ساخته شده در زمینه ماه محرم و شهادت امام حسین(ع) و یارانش، شاید بتواند نشان دهنده این باشد که رویکرد سینماگران ایرانی به واقعه عاشورا و تصویر سینمای عاشورا چگونه بوده است...
در عرصه سینمای داستانی به دو شکل به موضوع عاشورا پرداخته شده است.
* یک شیوه؛ بازآفرینی بخش هایی از متن یا حواشی قیام حسینی بوده که تنها دو اثر شاخص قابل شناسایی است.
1- " سفیر" فریبرز صالح
نخستین فیلم عاشورایی در سینمای ایران مربوط به همان سالهای اول انقلاب است؛ سالهایی که سینما میخواست پر و بال بگیرد. سال 61؛ این بار نه هجری قمری بلکه هجری شمسی. "سفیر" ساخته فریبرز صالح که در اوایل انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی ساخته شد و حقیقتا اثری آبرو دار است. حضور بازیگرانی چون عزت الله مقبلی، فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا و..... ، موسیقی متن قوی، خوش ساختی و لوکیشین های فیلم همگی در باورپذیری داستان به شما کمک می کند و فضای پر از خیانت و ناپاکی زمان حضرت حسین بن علی را به درستی درک می کنید. این فیلم تا مدت‌ها به عنوان یکی از فیلمهای مناسبتی در سینماها و تلویزیون به نمایش درمی‌آمد.
این فیلم جزء اولین فیلمهای ساخته شده در زمینه تاریخ و عاشورا بوده و هست. فیلم در همان سال به عنوان پرفروشترین فیلم سال لقب گرفت و هنوز هم هرچند وقت یک بار در روزهای عزاداری پخش میشود و برخی صحنههایش هنوز برای بیننده جذاب است. این فیلم از حداقلهای سینمایی برخوردار است. مثل کارهای اول انقلاب مملو از شعار نیست، هرچند اینجا هم کاری انقلابی روایت میشود.
این فیلم درباره قیس ابن مسهر است. مردی که وظیفه دارد نامه ای محرمانه از سوی امام حسین (ع) به سلیمان خزاعی در کوفه برساند. او در میانه راه به دست راهداران «ابن زیاد»، والی کوفه دستگیر و به زندان افکنده میشود. «قیس» پیش از دستگیری نامه را از بین میبرد و در زندان زندانیان را ضد زندانبانها میشوراند. حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه منتقل میکند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد، از قیس میخواهد در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس میپذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی میکند. ابن زیاد که به خشم آمده پس از سرکوب مردم، قیس را از بالای برج ارک به پایین انداخته و او را به شهادت میرساند.
این فیلم قرار بود برای تلویزیون ساخته شود اما فریبرز صالح پس از خواندن فیلمنامه به این نتیجه میرسد که بهتر است فیلم گستردهتر و سینمایی شود. بودجه آن را هم شهید یوسف کلاهدوز از سپاه تامین کرده بود. شهید کلاهدوز و همکارانش در تلویزیون، ثابت کردند که گرچه سینما یک هنر وارداتی و غربی است که ملزومات محتوایی اش سینمای دینی نبوده و نیست، اما با ترفندها و تغییرات و باز کردن افقهای نو در آن، می توان سینمای دینی و مذهبی نیز داشت. خط شکنی "سفیر" مبنای بسیاری از فیلمها و سریالهای تلویزیونی گشت و موجب شد که دیگران نیز متوجه اهمیت سینما و تصویر در پرداخت به این موضوعات شوند و بخت خود را نیز بیازمایند.
2 - "روز واقعه" شهرام اسدی
مشهورترین فیلم درباره قیام عاشورا که مستقیماً به روز عاشورا می پردازد. . فیلمی که سال هاست به عنوان یک فیلم تأثیرگذار در ایام محرم، روانه آنتن می شود. فیلم برجسته و خوب " روز واقعه" به نویسندگی بهرام بیضایی و به کارگردانی شهرام اسدی با بازی «علیرضا شجاع‌نوری»، «لادن مستوفی» و... است که درباره جوان نصرانی تازه مسلمان شده ایی به نام عبدالله است که در شب عروسی اش صدایی می شنود که دیگران از شنیدنش عاجزند و در گوشش می پیچد که " آیا یاری کننده ای هست که مرا یاری کند". عبدالله همان دم بر می خیزد و عروسی را رها می کند و رهسپار کربلا می شود و با جمله ... " همه حجت مسلمانی من حسین بن علی است" خود را از شهر و مردمانش که از حسینی می گویند که به راه دنیا رفته است بیرون می کشد و جان خود را به بیابان و شن های داغ می سپارد تا منزل به منزل به دنبال رد پای او باشد و ...
در واقع این فیلم ، روایت عاشورا را از زبان کسانی بیان می کند که با امام حسین (ع) و یارانش دیدار کرده اند.فیلم آنچنان تاثیرگذار بوده است که هنوز و بعد از گذشت سال ها از ساخت آن باز هم سال گذشته در برخی از سینماها در ماه محرم اکران گردید.
به جز این دو فیلم، نمی توان اثر دیگری را نام برد که به وقایع اصلی یا حاشیه ای محرم سال 61 هجری پرداخته باشد.
* حال اگر بخواهیم با استفاده از شیوه دوم و از زاویه دیگری به آثاری که با الهام از ریشه ها و باورهای عاشورایی در سینمای ما تولید شده اند نگاهی بیندازیم،قطعاً بیشترین کاربرد سینما با این رویکرد در سینمای دفاع مقدس و فیلمهای جنگی ما صورت گرفته است؛ در واقع حادثه کربلا در جهان سینمایی ما بیش از آنکه به لحاظ دراماتیک تاثیر بگذارد به شکل ایدئولوژیک موثر بوده است و نقش این حادثه به عنوان یک تراژدی و پدیده دراماتیک مورد توجه قرار نگرفته است؛ به عبارتی دیگر درسها و پیامهایی که از این واقعه عظیم برمی آید دستمایه داستان پردازی و فیلمسازی قرار گرفته و مورد تاویل و تفسیر مولف واقع شده است.
اما علت این که فیلمسازان ما به رغم وجود مایه های غنی درام در این واقعه از جهت تکنیکی و تخصصی، و مهمتر از آن جنبه دینی و متعهد آن، به این واقعه یا تاثیر آن در زندگی امروز کمتر پرداخته اند جای سؤال دارد. حتی فیلمسازان متعهد ما نیز به ندرت وارد این مقوله و قیام برای حق شده اند. مگر برخی از فیلمسازان دفاع مقدس که آن ها هم به علت این که مبنای دفاع مقدس ما بر چنین واقعه ای بود و عاشورا در جبهه های ما حضوری پررنگ و غیر قابل انکار داشت، خودآگاه یا ناخودآگاه در برخی فیلمهای مربوط به دفاع مقدس این مسئله نمود بارزی پیدا کرده است.
البته مکتب عاشورا و راهی که امام حسین انتخاب کرد سرلوحه بیشتر رزمندگان اسلام بود و در بسیاری از فیلمهای دفاع مقدس این نکته خود را نشان میدهد. سکانس آب آوردن فرمانده رزمندگان که تداعی گر آب آوردن حضرت ابوالفضل(ع) است و به نوعی نمادین و البته واقعگرایانه به مسئله سقایی حضرت عباس (ع) اشاره می شود ؛ در فیلم "پرواز درشب" به کارگردانی مرحوم رسول ملاقلی پور. سکانس خداحافظی فرمانده با رزمندگان در فیلم "حماسه مجنون"، سکانس حنا بستن و عزاداری قبل از عملیات آبی رزمندگان در فیلم "افق" و صحنه ای از فیلم "بر بال فرشتگان"، سکانسی که فرمانده نیروی بسیجی از بسیجی پشت بی سیم میخواهد که برایش زیارت عاشورا بخواند، همگی با الهام گیری از پیام های مکتب عاشورا ساخته شده اند.
به جز فیلمهای مختلفی که در زمینه دفاع مقدس ساخته شده است و باورهای حسینی را در خود داشته، میتوان به چند نمونه در این زمینه اشاره کرد. فیلمهایی که به طور غیرمستقیم در بطن و حاشیه به مضامین عاشورایی و ارتباط با آن پرداخته شده است؛ در برخی فیلمهای ایران دسته های سینه زنی و عزاداری یا المانهایی وجود دارند که بیننده با همان صحنه کوتاه به عمق کربلا میرود که میتوان به این سکانسها اشاره کرد؛ سکانس سینه زنی در فیلم "نیاز" به کارگردانی علیرضا داوودنژاد. صحنه ای از فیلم "دخیل" ساخته داریوش یاری که در هیات نذری پزان برپاست.صحنه های عزاداری در فیلم "هامون" نمونه ای از این مساله است که تاثیرات فرهنگی- تربیتی این حادثه را در قالب سنتهای اجتماعی عاشورایی بررسی میکند. ابوالقاسم طالبی نیز در "دستهای خالی" باورهای حسینی را در فیلمش به عنوان یک عامل متحول کننده به تصویر میکشد.
مسعود کیمیایی سال 75 و در "سلطان" یکی از فصلهای فیلم خود را به زنجیرزنی قهرمان خود در اربعین اختصاص داد که یکی از تصاویر ماندگار سینمایی است.
از دیگر تلاش ها برای ساخت فیلم با الهام از مفاهیم عاشورایی می توان به فیلم هایی چون «سینه سرخ» اثر پرویز شیخ طادی و «مصائب دوشیزه» مسعود اطیابی اشاره کرد. هر دو فیلم دارای موضوع مشترکی هستند و در هر دوی آنها، عشق مسلمانان و شیعیان به امام حسین (ع) با اعتقادات مسیحیان به حضرت عیسی(ع) مقایسه شده است.
همچنین چند فیلم زیر هم نمونه های دیگری از این نوع نگاه به حماسه ی حسینی در سینما هستند:
"بازرس ویژه" منصور تهرانی
این فیلم را «منصور تهرانی» در سال 1360 با بازی فرامرز قریبیان، داوود رشیدی و... ساخت و با توجه به حال و هوای سالهای تولید خود و رویکردش به عاشورا مورد استقبال نسبی قرار گرفت.
"شب دهم" جمال شورجه
از بهترین فیلمهای «جمال شورجه» که انقلاب و دفاع‌مقدس با باورهای حسینی را به تصویر کشیده است. در این فیلم، مبارزات انقلابی مردم ایران در برابر شاه و همچنین دفاع از کشورمان در مقابل مهاجم بیگانه در هشت سال دفاع مقدس، با فرهنگ عاشورایی جاری در مردم، تطبیق داده شد.
او این فیلم را در سال 1368 با بازی جهانبخش سلطانی، ولی شیراندامی و ... ساخت.
"به خاطر هانیه" کیومرث پوراحمد
از فیلمهای تاثیرگذاری که توسط «کیومرث پوراحمد» و در سال 1373 ساخته شد. شاید او نمیخواست اما این فیلم جزء فیلمهای سینمایی خاص کودکان شد که در هر برنامه عزاداری آن را نشان میدادند.
"بال های سپید" مهدی هاشمی، ناصر هاشمی
در سال 1377 مهدی هاشمی و ناصر هاشمی در اولین ساخته خود به سراغ فیلمی برای نوجوانان با مضمونی عاشورایی رفتند و به موفقیت نسبی دست یافتند.
"راه طی شده" عباس رافعی
عباس رافعی در سال 1384 فیلم «راه طی شده» را با رویکردی داستانی نسبت به تعزیه ساخت که پژمان بازغی، شقایق فراهانی، سیاوش طهمورث و سیدجواد هاشمی از جمله بازیگران این فیلم بودند.
این فیلم با تکیه بر فیلمنامه نویسی «فرهاد توحیدی» و بازی "شقایق فراهانی" و "پژمان بازغی" میخواست موفقیت را از آن خود کند اما در این راه زیاد موفق نبود.
سکانسی از فیلم "راه طی شده" که پژمان بازغی میگوید این نقش امام حسین(ع) را باید کسی بازی کند که مثل او زندگی کرده باشد، یکی از سکانس های زیبایی است که کارگردان به زیبایی در آن با استفاده از المان های عاشورایی مخاطب را همراه خود می کند.
یکی از فیلم هایی که پس از حمله ی آمریکا به عراق و اشغال این کشور ساخته شده است و به صورت بسیار زیبایی مراسم عزاداری امام حسین(ع) را در محرم و صفر و در کنار بارگاه این امام در کربلا نشان می دهد، فیلم "عصر روز دهم" مجتبی راعی است.این فیلم با استفاده از داستان زیبای خود برای اولین صحنه های مستندگونه و واقعی ای را از عراق بعد از اشغال و همچنین آداب و رسوم ایشان در عزاداری سالار شهیدان به تصویر می کشد.
فیلم دیگری نیز که در این سال ها ساخته شد و با استقبال خوبی در شبکه توزیع خانگی روبرو شد فیلم "دلشکسته" اثر علی روئین تن است.فیلم در مورد عشق است.عشقی زمینی که البته در ادامه داستان فیلم با عزاداری امام حسین(ع) گره می خورد.ماه محرم می شود پسر که سوخته درد عشق است، بی خیال می شود و به سمت تکیه و عزاداری می رود و از امام حسین دوای درد دلهایش را طلب می کند و عاقبت عشق در مجلس امام حسین به وصال می پیوندد.
عاشورا و مراسم و آیینهای عاشورایی البته در فیلمهای مستند نیز مورد توجه قرار گرفته و آثار تجربی و حرفه ای متعددی در این حوزه ساخته شده است که البته بیش از آنکه به خود واقعه بپردازد به سنتها و آیینهای مذهبی و عزاداری و شیوههای گوناگون آن در مناطق و قومیتهای مختلف توجه کرده است.فیلم مستند تعزیه(ناصر تقوایی) یکی از این رویکردهاست. در این فیلم ویژگی‌های این هنر به تصویر کشیده شده است. تعزیه طی یک هفته در منطقه زواره اصفهان با حضور جمعی از بهترین تعزیه‌خوان‌های ایران تصویربرداری شد و فرهاد صبا و اصغر رفیعی‌جم به شکل همزمان تصاویر فیلم را ثبت کردند.
خوشبختانه در سال های اخیر، گرایش به تولید فیلم با الهام از فرهنگ عاشورایی در سینمای ایران پر رنگ تر شده است. به طوری که چند فیلم با مضمونی عاشورایی درحال تولید هستند و یا تولید شده و هنوز نمایش داده نشده اند. احمدرضا درویش نیز خطر کرده و در حال خلق فیلمی درباره متن واقعه عاشوراست. این فیلم "روز رستاخیز" نام دارد و مراحل آخر تولید را می گذراند. "انسیه شاه حسینی" هم قصد دارد فیلمی به نام "زیباتر از زندگی" بسازد که با بهره گیری از مفاهیم عاشورایی به ترسیم مبارزات شهید حسین علم الهدی و عملیات نصر خواهد پرداخت